15 thiên kiến nhận thức ảnh hưởng đến tâm lí hành động của con người

Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao đôi khi chúng ta lại đưa ra những quyết định có vẻ không hợp lý? Hay tại sao chúng ta lại dễ dàng bị thuyết phục bởi những thông tin nhất định? Đó có thể là do ảnh hưởng của 15 thiên kiến nhận thức đang âm thầm chi phối tâm lý và hành động của chúng ta mỗi ngày. Cùng khám phá để hiểu rõ hơn về những “kẻ xâm nhập” này và tìm cách vượt qua chúng.

1. Confirmation Bias – Thiên kiến xác nhận

Thiên kiến xác nhận xảy ra khi chúng ta có xu hướng tìm kiếm và chú ý đến thông tin xác nhận những gì mình đã tin tưởng, đồng thời bỏ qua hoặc xem nhẹ các thông tin trái chiều. Điều này đặc biệt phổ biến trong các cuộc thảo luận chính trị, tôn giáo hay các lĩnh vực mà mỗi người thường có niềm tin mạnh mẽ.

Khi mắc thiên kiến xác nhận, chúng ta thường cảm thấy thoải mái hơn khi tiếp xúc với thông tin phù hợp với quan điểm của mình và cảm thấy khó chịu với những gì mâu thuẫn với nó.

Hiệu ứng này không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn có thể mở rộng đến nhóm người, tạo thành “vùng an toàn” của tư tưởng giống nhau và dẫn đến tính bảo thủ hoặc phân cực.

Để giảm thiểu thiên kiến xác nhận, cần cố gắng tiếp nhận thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, cân nhắc các quan điểm trái chiều, và tự đặt câu hỏi phản biện lại chính mình.

2. Anchoring Bias – Thiên kiến mỏ neo

Thiên kiến mỏ neo là khuynh hướng dựa vào thông tin đầu tiên mà chúng ta tiếp xúc (được gọi là “điểm neo”) khi đưa ra quyết định, ngay cả khi thông tin đó có thể không hoàn toàn chính xác hoặc liên quan.

Một ví dụ phổ biến của thiên kiến này là khi chúng ta thương lượng giá cả; con số ban đầu mà một bên đưa ra thường ảnh hưởng đến giá cuối cùng. Trong nghiên cứu, người ta nhận thấy rằng các con số ngẫu nhiên hoặc không liên quan cũng có thể ảnh hưởng đến phán đoán, như khi một người dự đoán tuổi của người khác dựa vào số lượng xuất hiện trước đó.

Anchoring bias gây ảnh hưởng lớn đến tài chính, kinh doanh và thậm chí là trong đánh giá cá nhân vì chúng ta thường không ý thức được rằng quyết định của mình bị “neo” vào các thông tin ban đầu.

3. Self-serving Bias – Thiên kiến vị kỷ

Thiên kiến vị kỷ là xu hướng gán thành công của mình cho năng lực cá nhân và đổ lỗi cho hoàn cảnh khi gặp thất bại. Thiên kiến này giúp bảo vệ cái tôi của mỗi người, giúp chúng ta giữ vững lòng tự tin và tinh thần lạc quan trong nhiều tình huống khó khăn.

Ví dụ, một học sinh có thể cho rằng điểm cao là do mình học giỏi, nhưng nếu điểm thấp lại là do bài kiểm tra quá khó. Self-serving bias cũng giúp chúng ta tránh được cảm giác tiêu cực và chán nản, nhưng mặt khác, nó có thể cản trở việc nhìn nhận những thiếu sót để phát triển.

Trong giao tiếp và làm việc nhóm, thiên kiến này đôi khi gây mâu thuẫn và làm giảm hiệu quả hợp tác. Để khắc phục, mỗi người cần rèn luyện khả năng tự nhìn nhận khách quan và tiếp nhận phản hồi.

4. Selection Bias – Thiên kiến lựa chọn

Selection Bias xảy ra khi chúng ta chỉ lựa chọn và đánh giá dựa trên một tập hợp dữ liệu không đại diện cho tổng thể. Thiên kiến này thường xuất hiện trong nghiên cứu và khảo sát khi mẫu dữ liệu được chọn không ngẫu nhiên hoặc không đủ đa dạng.

Selection bias có thể tạo ra những kết luận sai lệch, làm méo mó kết quả và thậm chí gây ra những quyết định không chính xác trong nhiều lĩnh vực, từ y tế, kinh tế, cho đến chính trị.

Trong đời sống hàng ngày, selection bias có thể xảy ra khi chúng ta đánh giá một nhóm người hoặc sự kiện dựa trên một số cá nhân hay yếu tố nổi bật. Để giảm thiểu thiên kiến này, cần chọn dữ liệu một cách ngẫu nhiên và đại diện, đồng thời tránh dựa quá nhiều vào một mẫu nhỏ không đủ đại diện cho tổng thể.

5. Recency Bias – Thiên kiến gần đây

Recency Bias là khuynh hướng đánh giá cao hoặc coi trọng thông tin vừa mới xảy ra hơn so với các sự kiện diễn ra trước đó. Đây là lý do tại sao chúng ta thường nhớ về những điều xảy ra gần đây hơn là những sự kiện trong quá khứ, dẫn đến việc phán xét không chính xác hoặc thiếu công bằng.

Recency bias đặc biệt phổ biến trong các tình huống đánh giá hiệu suất, như trong công việc hoặc giáo dục, nơi mà thành tích gần đây thường ảnh hưởng đến đánh giá tổng thể.

Thiên kiến này có thể khiến chúng ta bỏ qua bức tranh tổng quan và đưa ra các quyết định chỉ dựa trên dữ liệu ngắn hạn. Để khắc phục recency bias, chúng ta cần cố gắng xem xét thông tin một cách toàn diện, sử dụng dữ liệu dài hạn và tránh đánh giá dựa trên cảm xúc tức thời.

6. Attentional Bias – Thiên kiến tập trung

Attentional Bias là xu hướng tập trung sự chú ý vào một loại thông tin cụ thể và bỏ qua các thông tin khác. Điều này thường xảy ra khi chúng ta quá chú tâm vào những điều gây ra cảm xúc mạnh mẽ, như thông tin tiêu cực hoặc nguy hiểm, mà bỏ qua các yếu tố khác có thể quan trọng hơn.

Attentional bias có thể gây ra các hệ lụy trong nhiều lĩnh vực, như sức khỏe tinh thần và nghiên cứu khoa học, vì nó làm hạn chế góc nhìn của chúng ta và gây ra những nhận định phiến diện.

Ví dụ, khi xem tin tức về tội phạm, chúng ta có thể cảm thấy rằng xã hội rất nguy hiểm, mặc dù xác suất gặp phải tình huống đó là thấp. Để giảm thiểu thiên kiến chú ý, hãy cố gắng duy trì sự cân bằng trong việc tiếp nhận thông tin, đặc biệt là trong các tình huống căng thẳng hoặc phức tạp.

7. In-group Bias – Thiên kiến phân nhóm

In-group Bias là khuynh hướng đánh giá cao những người thuộc nhóm của mình hơn những người ngoài nhóm. Thiên kiến này xuất phát từ cảm giác thân thuộc và lòng trung thành đối với nhóm của mình, chẳng hạn như gia đình, bạn bè, quốc gia hay tôn giáo.

In-group bias có thể dẫn đến sự thiên vị, phân biệt đối xử, và khiến chúng ta khó khách quan trong việc đánh giá người khác. Trong môi trường làm việc, thiên kiến này có thể ảnh hưởng đến sự công bằng trong đánh giá nhân viên và gây ra sự xung đột giữa các nhóm.

Để giảm thiểu thiên kiến phân nhóm, chúng ta nên học cách lắng nghe và tôn trọng các quan điểm khác nhau, đồng thời tạo điều kiện để mọi người cùng nhau hợp tác, giảm thiểu sự chia rẽ giữa các nhóm.

8. Post-purchase Rationalization Bias – Thiên kiến hợp lý hóa sau khi mua

Thiên kiến xác nhận lựa chọn sau khi mua là xu hướng tự biện minh hoặc đưa ra lý do cho quyết định mua sắm đã thực hiện, nhằm giảm thiểu cảm giác hối tiếc hay lo lắng. Khi mắc thiên kiến này, chúng ta có xu hướng tập trung vào những đặc điểm tích cực của sản phẩm đã mua và bỏ qua các nhược điểm, ngay cả khi chúng rõ ràng.

Ví dụ, sau khi mua một chiếc điện thoại đắt tiền, chúng ta có thể tự nhủ rằng nó rất đáng giá, mặc dù thực tế có thể đã mua với giá cao hơn. Thiên kiến này giúp bảo vệ lòng tự trọng và tránh cảm giác thất vọng, nhưng có thể khiến chúng ta bỏ qua những đánh giá khách quan trong quyết định mua sắm tiếp theo.

Để tránh mắc thiên kiến này, mỗi người nên cân nhắc kỹ trước khi mua và dành thời gian xem xét cả ưu, nhược điểm của sản phẩm sau khi sở hữu.

9. Expectation Bias – Thiên kiến kỳ vọng

Expectation Bias là khuynh hướng nhìn nhận hoặc đánh giá một sự việc theo cách phù hợp với kỳ vọng có sẵn. Ví dụ, nếu chúng ta tin rằng một loại thuốc sẽ có tác dụng tốt, có thể sẽ cảm thấy kết quả khả quan hơn, ngay cả khi hiệu quả thực tế không phải do thuốc.

Thiên kiến kỳ vọng ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh trong cuộc sống, từ giáo dục đến y tế và các mối quan hệ, vì kỳ vọng của chúng ta có thể tạo ra hiệu ứng giả tạo.

Điều này cũng xuất hiện trong nghiên cứu, nơi kỳ vọng của nhà khoa học có thể ảnh hưởng đến kết quả thực nghiệm mà họ quan sát được. Để tránh bị ảnh hưởng bởi expectation bias, mỗi người cần cố gắng giữ một góc nhìn khách quan và cởi mở đồng thời thận trọng khi áp dụng kỳ vọng vào việc đánh giá kết quả thực tế.

10. Availability Bias – Thiên kiến sẵn có

Thiên kiến trí nhớ sẵn có là xu hướng đánh giá hoặc quyết định dựa trên những thông tin dễ nhớ hoặc gần gũi, thay vì xem xét tất cả dữ liệu có sẵn. Điều này thường xảy ra vì chúng ta có khuynh hướng nhớ và dễ tiếp cận các sự kiện gây ấn tượng mạnh, như các tin tức giật gân hay những trải nghiệm cá nhân nổi bật.

Availability bias có thể khiến chúng ta phán xét sai lệch về xác suất xảy ra của một sự kiện, ví dụ như việc cho rằng các tai nạn máy bay phổ biến hơn thực tế chỉ vì chúng ta thường nghe về chúng trên tin tức.

Để khắc phục thiên kiến này, cần cố gắng xem xét tất cả dữ liệu một cách toàn diện, tránh dựa quá nhiều vào các ví dụ cá nhân hoặc những thông tin mới nhất mà chúng ta dễ nhớ.

11. Negativity Bias – Thiên kiến tiêu cực

Thiên kiến tiêu cực là xu hướng coi trọng hoặc chú ý nhiều hơn đến những thông tin hoặc sự kiện tiêu cực so với các sự kiện tích cực có mức độ tương đương. Điều này là một cơ chế tiến hóa để giúp chúng ta nhận diện nguy hiểm, nhưng trong cuộc sống hiện đại, negativity bias có thể dẫn đến tâm trạng bi quan, căng thẳng và giảm khả năng lạc quan.

Chẳng hạn, khi nhận xét về bản thân, chúng ta thường dễ nhớ và ám ảnh với các thất bại hay lời phê bình hơn là các thành công và lời khen ngợi. Thiên kiến tiêu cực có thể ảnh hưởng đến các mối quan hệ và đánh giá tổng quan về cuộc sống.

Để giảm thiểu, mỗi người có thể tập trung vào việc ghi nhận thành tựu, giữ cân bằng cảm xúc và luyện tập thái độ tích cực trong việc nhìn nhận mọi việc.

12. Overconfidence Bias – Thiên kiến tự tin quá mức

Thiên kiến tự tin quá mức là xu hướng đánh giá cao khả năng, kiến thức hoặc sự hiểu biết của mình hơn thực tế, thường dẫn đến các quyết định hoặc phán đoán không chính xác. Thiên kiến này dễ xuất hiện ở những người có kinh nghiệm hoặc kiến thức trong một lĩnh vực nhất định, khiến họ tin rằng mình “đã biết hết” hoặc “không thể sai”. Ví dụ, trong đầu tư tài chính, người quá tự tin có thể thực hiện các khoản đầu tư rủi ro mà không cân nhắc kỹ lưỡng, dẫn đến thất bại lớn. Overconfidence bias cũng khiến chúng ta bỏ qua lời khuyên và ý kiến từ người khác, giới hạn khả năng học hỏi và phát triển. Để giảm thiểu, mỗi người nên thường xuyên tự đánh giá lại kiến thức của mình và cởi mở với quan điểm từ nhiều nguồn khác nhau.

13. Hindsight Bias – Thiên kiến nhận thức muộn

Thiên kiến nhận thức muộn là khuynh hướng cho rằng chúng ta đã “biết trước” điều gì đó xảy ra, sau khi sự việc đã kết thúc. Điều này thường dẫn đến cảm giác tự tin không chính đáng về khả năng dự đoán của mình và khiến chúng ta đánh giá thấp tính ngẫu nhiên của các sự kiện.

Ví dụ, sau một thất bại trong kinh doanh, một người có thể nghĩ rằng “Tôi đã thấy trước điều này,” mặc dù họ chưa từng thực sự dự đoán trước. Hindsight bias có thể ảnh hưởng đến cách chúng ta học từ kinh nghiệm và có thể khiến chúng ta không tìm hiểu kỹ lý do thất bại hoặc thành công, dẫn đến những quyết định tương tự trong tương lai.

Để tránh mắc thiên kiến này, cần nhận thức rằng không phải lúc nào kết quả cũng dễ đoán và các yếu tố khách quan đều có vai trò lớn trong mọi sự kiện.

14. Outcome Bias – Thiên kiến kết quả

Thiên kiến kết quả là xu hướng đánh giá chất lượng quyết định dựa trên kết quả thay vì dựa trên quá trình đưa ra quyết định. Điều này có nghĩa là nếu kết quả tốt, chúng ta cho rằng quyết định đó là đúng, và ngược lại. Outcome bias không công bằng vì kết quả có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố ngoài tầm kiểm soát.

Ví dụ, một người có thể đưa ra quyết định tài chính dựa trên sự tính toán hợp lý, nhưng nếu thị trường thay đổi bất ngờ, kết quả có thể là thất bại. Để tránh outcome bias, chúng ta cần đánh giá quyết định dựa trên thông tin và cách thức quyết định được đưa ra tại thời điểm đó, thay vì chỉ nhìn vào kết quả sau cùng.

15. Survivorship Bias – Thiên kiến kẻ sống sót

Thiên kiến kẻ sống sót là xu hướng chỉ xem xét những trường hợp “sống sót” hoặc thành công mà không chú ý đến các trường hợp thất bại, dẫn đến cái nhìn phiến diện về thực tế. Thiên kiến này dễ xuất hiện trong các lĩnh vực như kinh doanh, đầu tư và phát triển cá nhân, nơi chúng ta thường nghe về những người thành công và bỏ qua vô số người thất bại.

Chẳng hạn, khi đọc về các tỷ phú tự lập, có thể chúng ta nghĩ rằng thành công lớn là nhờ vào tài năng cá nhân mà bỏ qua thực tế rằng phần lớn doanh nghiệp khởi nghiệp đều thất bại. Để khắc phục survivorship bias, cần luôn tự hỏi về những trường hợp thất bại và xem xét các dữ liệu tổng thể, thay vì chỉ dựa vào các ví dụ thành công điển hình.

Bạn có thể quan tâm:

• Just-World Hypothesis là gì? Niềm tin vào thế giới công bằng có đúng không?
• Shadow Work là gì? Hành trình đối mặt với phần “bóng tối” trong bạn

Xem thêm

11 cách bấm huyệt chữa mất ngủ hiệu quả: Bấm là ngủ ngon!

Thức đêm mới biết đêm dài, mất ngủ mới biết đêm dài gấp vạn. Hãy thử 10 cách bấm huyệt chữa mất ngủ hiệu quả thần kỳ dưới đây, không cần thuốc, chỉ cần bấm huyệt, massage để thư giãn, ổn định tinh thần, sẽ cải thiện chứng mất ngủ hiệu quả.