Trong cuộc sống hằng ngày, chúng ta thường đánh giá và phản ứng với các tình huống theo cách bảo vệ cái tôi của mình. Một trong những hiện tượng tâm lý phổ biến nhất liên quan đến điều này là “Self-serving bias”. Đây là khuynh hướng mà con người có xu hướng quy trách nhiệm thành công cho bản thân và đổ lỗi cho hoàn cảnh hoặc người khác khi thất bại. Hiểu biết về self-serving bias không chỉ giúp chúng ta tự nhận thức và cải thiện bản thân mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì các mối quan hệ cá nhân và chuyên nghiệp lành mạnh.
Self-serving Bias là gì?
Định nghĩa
Self-serving bias trong tiếng Việt thường được gọi là thiên kiến tự phục vụ hoặc thiên vị bản thân hoặc thiên kiến vị kỷ. Thuật ngữ này dùng để chỉ khuynh hướng tâm lý mà trong đó con người có xu hướng gán thành công cho các yếu tố nội tại và đổ lỗi cho các yếu tố ngoại tại khi gặp thất bại.
Cụ thể, khi đạt được thành công, chúng ta thường quy điều đó cho các yếu tố bên trong như khả năng, nỗ lực hoặc trí thông minh của chính mình. Ngược lại, khi gặp phải thất bại, chúng ta có khuynh hướng đổ lỗi cho các yếu tố bên ngoài như hoàn cảnh, sự may mắn hoặc yếu tố khác mà không phải do bản thân.
Ví dụ
- Hãy xem xét một học sinh vừa hoàn thành kỳ thi. Nếu học sinh này đạt điểm cao, họ có thể nghĩ rằng đó là do họ thông minh, chăm chỉ học tập, hoặc có kỹ năng tốt. Tuy nhiên, nếu học sinh đó nhận được điểm thấp, họ có thể đổ lỗi cho đề thi quá khó, thời gian thi quá ngắn hoặc cho rằng họ không may mắn trong ngày thi.
- Một vận động viên tennis thắng một trận đấu có thể tin rằng chiến thắng của mình là do kỹ năng và sự chuẩn bị tốt. Tuy nhiên, nếu họ thua một trận, họ có thể cho rằng mình đã gặp phải điều kiện thời tiết không thuận lợi hoặc trọng tài không công bằng.
- Một nhân viên nhận được lời khen ngợi và thăng tiến trong công việc có thể cảm thấy rằng đó là kết quả của sự chăm chỉ và tài năng cá nhân. Ngược lại, nếu họ không đạt được mục tiêu hoặc bị khiển trách, họ có thể cho rằng đó là do sự không công bằng từ cấp trên hoặc thiếu hỗ trợ từ đồng nghiệp. Self-serving bias trong tình huống này giúp cá nhân duy trì lòng tự trọng bằng cách đổ lỗi cho các yếu tố ngoài tầm kiểm soát khi gặp thất bại.
Nguyên nhân và cơ chế hoạt động của Self-serving Bias
Nguyên nhân
Bản năng tự vệ (self-preservation instinct)
Self-serving bias thường phát sinh từ bản năng tự vệ của con người. Chúng ta có xu hướng bảo vệ cái tôi và lòng tự trọng của mình bằng cách tự nhìn nhận mình trong ánh sáng tích cực, đặc biệt khi đối mặt với những thất bại hoặc chỉ trích.
Cảm giác tự trọng và tự tin
Việc duy trì cảm giác tự trọng và tự tin là một yếu tố quan trọng khác. Self-serving bias giúp chúng ta cảm thấy tốt hơn về bản thân, ngay cả khi gặp thất bại. Bằng cách đổ lỗi cho các yếu tố bên ngoài, chúng ta có thể giữ được lòng tự trọng và sự tự tin, tránh được cảm giác tồi tệ về bản thân.
Ảnh hưởng từ văn hóa và xã hội
Các nền văn hóa và xã hội khác nhau cũng có thể ảnh hưởng đến mức độ self-serving bias. Trong những xã hội đề cao thành tích cá nhân và sự thành công, con người có thể cảm thấy áp lực phải duy trì hình ảnh tích cực về bản thân, dẫn đến việc thường xuyên sử dụng self-serving bias.
Cơ chế hoạt động
Self-serving bias hoạt động thông qua cách mà chúng ta xử lý thông tin và trải nghiệm hàng ngày. Khi chúng ta đối mặt với một tình huống, chúng ta thường xuyên phân tích và diễn giải thông tin theo cách bảo vệ cái tôi. Ví dụ, chúng ta có thể nhận thức thành công như một kết quả của nỗ lực cá nhân, trong khi thất bại lại được nhìn nhận như kết quả của các yếu tố ngoại tại ngoài tầm kiểm soát của chúng ta. Điều này giúp duy trì một hình ảnh tích cực về bản thân và giảm thiểu cảm giác trách nhiệm hoặc tội lỗi khi gặp khó khăn.
Tác động của Self-serving Bias
Tích cực
Tăng cường tự tin và động lực cá nhân
Self-serving bias có thể giúp tăng cường tự tin và động lực cá nhân. Khi chúng ta tin rằng thành công là kết quả của khả năng và nỗ lực cá nhân, chúng ta cảm thấy tự hào và khích lệ để tiếp tục cố gắng. Sự tự tin này có thể là một yếu tố quan trọng trong việc đạt được các mục tiêu cá nhân và chuyên nghiệp.
Bảo vệ sức khỏe tâm lý
Self-serving bias có thể đóng vai trò như một cơ chế bảo vệ sức khỏe tâm lý. Bằng cách đổ lỗi cho các yếu tố ngoại tại khi gặp thất bại, chúng ta có thể giảm bớt cảm giác tự trách và căng thẳng. Điều này giúp duy trì một trạng thái tâm lý tích cực và tránh được các vấn đề tâm lý như trầm cảm hoặc lo âu.
Tiêu cực
Cản trở việc nhận ra và học hỏi từ sai lầm
Mặc dù self-serving bias có thể bảo vệ cái tôi, nhưng nó cũng cản trở khả năng nhận ra và học hỏi từ sai lầm. Khi chúng ta liên tục đổ lỗi cho hoàn cảnh hoặc người khác về thất bại, chúng ta bỏ lỡ cơ hội để xem xét và cải thiện những yếu tố mà chúng ta có thể kiểm soát. Điều này có thể dẫn đến việc không cải thiện kỹ năng hoặc hành vi cá nhân.
Gây ra mâu thuẫn trong các mối quan hệ và công việc
Self-serving bias cũng có thể gây ra mâu thuẫn trong các mối quan hệ và công việc. Khi mọi người không chấp nhận trách nhiệm cho những sai lầm của mình và đổ lỗi cho người khác, điều này có thể dẫn đến hiểu lầm và xung đột. Trong môi trường công việc, việc không thừa nhận trách nhiệm có thể làm giảm sự hợp tác và tin tưởng giữa các đồng nghiệp, ảnh hưởng đến hiệu quả làm việc nhóm.
Một khía cạnh ít được chú ý về self-serving bias là sự xuất hiện của nó trong việc đánh giá các quyết định trong quá khứ, hay còn gọi là “hindsight bias” (thiên kiến nhận thức sau khi sự việc đã xảy ra).
Hindsight Bias và Self-serving Bias
Self-serving bias có thể kết hợp với hindsight bias, khiến chúng ta tin rằng chúng ta đã “luôn biết” rằng kết quả nào đó sẽ xảy ra, đặc biệt là khi kết quả đó là tích cực. Ví dụ, nếu một người đầu tư vào cổ phiếu và sau đó giá cổ phiếu tăng, họ có thể tự tin rằng họ “luôn biết” đó là một quyết định đúng đắn, gán thành công này cho sự nhạy bén và khả năng phân tích của mình. Ngược lại, nếu giá cổ phiếu giảm, họ có thể nhìn lại và cho rằng có những yếu tố không lường trước được hoặc bất ngờ đã xảy ra, đổ lỗi cho những yếu tố đó thay vì tự nhận trách nhiệm về quyết định đầu tư của mình.
Hindsight bias kết hợp với self-serving bias có thể làm sai lệch nhận thức của chúng ta về khả năng đánh giá và ra quyết định, làm chúng ta tin rằng chúng ta có khả năng dự đoán kết quả tốt hơn thực tế. Điều này có thể dẫn đến việc đánh giá quá cao khả năng của bản thân và không học hỏi từ các quyết định sai lầm trong quá khứ.
Cách nhận diện và giảm thiểu Self-serving Bias
Nhận diện
Quan sát và tự phản ánh về cách xử lý thành công và thất bại của bản thân
Để nhận diện self-serving bias, hãy bắt đầu bằng cách tự quan sát và phân tích các phản ứng của mình khi đối mặt với thành công và thất bại. Hãy tự hỏi mình xem liệu bạn có thường quy thành công cho khả năng và nỗ lực cá nhân, trong khi đổ lỗi cho yếu tố bên ngoài khi gặp thất bại hay không. Việc này giúp bạn nhận ra các mẫu hành vi tự bảo vệ mà có thể bạn không nhận thấy trước đó.
Lắng nghe phản hồi từ người khác
Đôi khi, chúng ta có thể không tự nhận ra self-serving bias trong chính mình. Lắng nghe phản hồi từ bạn bè, gia đình hoặc đồng nghiệp có thể giúp bạn nhận diện các hành vi thiên vị này. Hãy chú ý đến những phản hồi liên quan đến cách bạn giải thích thành công và thất bại, và cố gắng nhìn nhận từ góc nhìn của người khác.
Giảm thiểu
Phát triển tư duy khách quan
Tập trung vào việc phát triển tư duy khách quan bằng cách xem xét các tình huống từ nhiều góc độ khác nhau. Hãy tự hỏi: “Nếu người khác ở trong hoàn cảnh này, họ sẽ nghĩ gì?” hoặc “Có yếu tố nào ngoài khả năng của mình đã góp phần vào thành công/thất bại này không?” Điều này giúp bạn nhận diện và giảm thiểu self-serving bias.
Học cách chấp nhận trách nhiệm và học hỏi từ thất bại
Thay vì đổ lỗi cho yếu tố bên ngoài, hãy cố gắng chấp nhận trách nhiệm cho các thất bại của mình. Xem xét những gì bạn có thể học được từ mỗi thất bại và cách bạn có thể cải thiện trong tương lai. Việc này không chỉ giúp bạn trưởng thành mà còn giúp xây dựng lòng tin và sự tôn trọng từ những người xung quanh.
Thực hành sự khiêm tốn
Khiêm tốn là một cách hiệu quả để giảm thiểu self-serving bias. Hãy ghi nhận đóng góp của người khác vào thành công của bạn và sẵn sàng thừa nhận khi bạn mắc lỗi. Việc này không chỉ làm giảm self-serving bias mà còn giúp cải thiện mối quan hệ với người khác, xây dựng một môi trường làm việc và sống tích cực hơn.
Bạn có thể quan tâm:
Bài viết này có đáp ứng được nhu cầu và mong muốn của các bạn không? Nếu có, hãy cho mình biết điểm mạnh và điểm yếu của bài viết nhé! Nếu không, hãy cho mình biết cách để mình cải thiện bài viết nhé!