Nếu như Huế có bánh nậm, bánh lọc thì miền đất võ Bình Định lại ấp ủ trong lòng mình món bánh ít lá gai thơm ngon và độc đáo. Từ lúc nào không biết, bánh ít lá gai không chỉ được xem là món đặc sản mà còn là một nét văn hóa độc đáo của người dân xứ Nẫu. Dù đi xa đến đâu, người con Bình Định vẫn không thể nào quên cái vị ngọt thơm của lá gai, của hạt đậu xanh xay nhuyễn được gói khéo léo trong nắm bột dai dai. Giữa thị trường nhộn nhịp của bánh Tây, bánh Tàu, bánh ít lá gai hiện lên như một nốt nhạc trầm trầm mang đầy màu sắc dân gian và mộc mạc. Lâu lâu, người Bình Định vẫn cứ ngâm nga:
“Muốn ăn bánh ít lá gai
Lấy chồng Bình Định cho dài đường đi…”
Nguồn gốc và tên gọi
Tương truyền, bánh ít là sự kết hợp giữa bánh chưng và bánh dày. Khi Lang Liêu sáng tạo ra bánh chưng và bánh dày để dâng lên vua Hùng thì nàng công chúa út lại kết hợp hai thứ bánh này lại để cho ra loại bánh độc đáo hơn. Bánh ít là sự kết hợp giữa nhân của bánh chưng và vỏ của bánh dày. Để không trùng lặp với hình vuông và hình tròn của hai loại bánh trên, công chúa út nặn bánh thành hình tam giác. Màu đen của bánh ít là từ lá gai. Nó tượng trưng cho màn đêm thanh bình và yên ả. Ngoài ra, màu đen đại diện cho màu của truyền thống, màu của mộc mạc. Bánh ít vẫn chỉ là bánh ít thôi, không màu sắc rực rỡ nhưng luôn âm thầm tỏa sáng. Về tên gọi, vì bánh do công chúa út ít tạo ra nên về sau, người ta quen miệng gọi là bánh ít.
Cách làm bánh ít lá gai
Để làm được bánh ít lá gai khá công phu, phải có từ ít nhất 2 người trở lên mới làm được. Đầu tiên, người ta mua lá gai đem về rửa sạch, luộc chín và để ráo nước. Xong, đem lá vừa luộc cho vào cối giã đều tay và không ngừng nghỉ (công đoạn này khá giống với giã thịt khi làm nem, chả). Trong lúc một người giã thì những người khác đem bột nếp dẻo thơm trộn với đường đen. Xong, đem bột trộn với lá gai đang giã, chú ý bỏ thêm ít dầu phộng cho trơn và bóng.
Tiếp đến là công đoạn làm nhân bánh. Tùy theo khẩu vị, người ta thường làm nhân bánh ít lá gai với đậu xanh, đậu đen hoặc dừa, đôi khi còn có tôm thịt gọi là bánh ít mặn. Sau khi đã có bánh thành phẩm bằng cách nhồi thành từng cục bánh có nhân ở giữa, người ta dùng lá chuối gói bánh thành hình nhọn rồi đem hấp cách thủy là có thể dùng được.
Hình ảnh của bánh ít lá gai trong cuộc sống thường ngày
Bánh ít lá gai là một phần không thể thiếu trong cuộc sống hằng ngày của người dân Bình Định. Trong bữa buổi trà chiều, sau bữa cơm tối hoặc những bữa cúng giỗ, bánh ít luôn được đặt trên mâm chính một cách trang trọng. Bánh ít giống như một sự bày tỏ lòng kính trọng, biết ơn đối với tổ tiên trong những buổi cúng giỗ quan trọng của cả làng. Từ người già đến trẻ nhỏ ai cũng có thể ăn được và yêu mến loại bánh này. Không giống những loại bánh cao sang khác, bánh ít mộc mạc và giản dị vô cùng. Nó gần gũi, gắn bó máu thịt với bao thế hệ con cháu vùng đất võ Bình Định. Bánh ít lá gai đã trở thành một nét đẹp trong văn hóa ẩm thực ở Bình Định nói riêng, miền Trung nói chung. Cũng vì nó thể hiện được vẻ đẹp, sự khéo léo của bàn tay con người và mang đậm dấu ấn quê nhà.
Mình nhớ má, nhớ những đêm thức làm bánh ít lá gai cùng má để giỗ ông bà.