Illusion of Control là gì? Vì sao chúng ta luôn nghĩ mình có thể kiểm soát mọi thứ?

Bạn đã bao giờ bấm nút thang máy liên tục vì nghĩ rằng nó sẽ đến nhanh hơn? Hoặc chọn số may mắn trong một trò xổ số dù biết rằng kết quả hoàn toàn ngẫu nhiên? Những hành động này đều xuất phát từ một hiện tượng tâm lý quen thuộc gọi là Illusion of Control. Illusion of Control (ảo tưởng kiểm soát) là xu hướng tâm lý khiến con người tin rằng họ có thể kiểm soát hoặc ảnh hưởng đến các sự kiện vốn hoàn toàn nằm ngoài khả năng của họ. Hiện tượng này phổ biến trong nhiều lĩnh vực, từ công việc, học tập, cho đến các quyết định tài chính và cả đời sống cá nhân. Hãy cùng tìm hiểu Illusion of Control là gì qua bài viết sau.

Illusion of Control là gì?

Illusion of Control được giới thiệu lần đầu bởi nhà tâm lý học Ellen Langer vào năm 1975. Đây là một hiện tượng tâm lý xảy ra khi con người có niềm tin sai lệch rằng họ có thể kiểm soát hoặc ảnh hưởng đến những sự kiện ngẫu nhiên hoặc vượt ngoài khả năng của họ.

Ví dụ minh họa thực tế:

• Trong đánh bạc: Người chơi tung xúc xắc mạnh tay khi muốn số lớn và nhẹ tay khi muốn số nhỏ, dù cách tung không ảnh hưởng đến kết quả.
• Trong đầu tư tài chính: Một số nhà đầu tư cảm thấy họ kiểm soát được thị trường chứng khoán chỉ dựa trên kinh nghiệm cá nhân, mặc dù thị trường bị ảnh hưởng bởi hàng trăm yếu tố ngoại cảnh.
• Trong công việc: Tin rằng việc làm thêm giờ hoặc kiểm soát chặt chẽ đội nhóm sẽ luôn mang lại kết quả tốt nhất, dù không phải lúc nào cũng vậy.

Việc nhận thức rõ hiện tượng này không chỉ giúp bạn đưa ra các quyết định sáng suốt hơn mà còn giúp giảm căng thẳng trong những tình huống vượt ngoài tầm kiểm soát.

Nguyên nhân của Illusion of Control

Niềm tin vào bản thân (Overconfidence)

Một trong những nguyên nhân chính của Illusion of Control là sự tự tin quá mức. Con người thường đánh giá cao khả năng của mình trong việc ảnh hưởng đến kết quả.

Ví dụ: Một nhà đầu tư có thể nghĩ rằng thành công trước đó của họ là nhờ vào kỹ năng vượt trội, trong khi thực tế, yếu tố may mắn cũng đóng vai trò lớn.

Tác động của sự quen thuộc

Sự lặp lại của các hành vi và kết quả tích cực khiến chúng ta cảm thấy quen thuộc và dễ dàng nhầm lẫn rằng mình đang kiểm soát tình huống.

Ví dụ: Một nhân viên bán hàng có thể tin rằng phong cách giao tiếp của mình luôn tạo ra doanh số, mặc dù thị trường và nhu cầu khách hàng mới là yếu tố chính.

Ảnh hưởng từ các yếu tố môi trường

Khi hành động của cá nhân và kết quả xảy ra trùng hợp, chúng ta thường nhầm lẫn mối quan hệ này là nhân quả.

Ví dụ: Việc thổi nến và ước khi còn nhỏ có thể khiến chúng ta cảm thấy hành động này thực sự ảnh hưởng đến việc “giấc mơ thành hiện thực.”

Nhu cầu kiểm soát trong cuộc sống

Con người thường khao khát cảm giác kiểm soát để giảm bớt lo lắng và đối mặt với những bất định. Điều này đặc biệt rõ ràng trong các tình huống căng thẳng.

Ví dụ: Trong một chuyến bay, nhiều hành khách cảm thấy an tâm hơn khi ngồi gần lối thoát hiểm, dù họ không thực sự kiểm soát tình huống khẩn cấp.

Ảnh hưởng của Illusion of Control

Tác động tích cực

Trong một số trường hợp, Illusion of Control có thể mang lại lợi ích.

• Tăng động lực: Niềm tin rằng chúng ta kiểm soát được tình huống có thể thúc đẩy con người làm việc chăm chỉ hơn. Ví dụ: Một vận động viên tin rằng chiến thuật của mình sẽ quyết định kết quả trận đấu có thể giúp họ tập trung và nỗ lực hơn.

• Cảm giác an toàn: Ảo tưởng kiểm soát giúp giảm căng thẳng trong các tình huống không chắc chắn. Ví dụ: Khi tung đồng xu, chúng ta thường chọn “mặt may mắn” để tăng tự tin, dù kết quả là ngẫu nhiên.

Tác động tiêu cực

Tuy nhiên, Illusion of Control cũng dẫn đến nhiều hệ quả không mong muốn:

• Quyết định sai lầm: Tin rằng mình kiểm soát được tình huống có thể dẫn đến việc đánh giá sai rủi ro. Ví dụ: Đầu tư vào cổ phiếu có tính rủi ro cao vì nghĩ rằng mình hiểu rõ thị trường.
• Thất vọng và căng thẳng: Khi kết quả không như mong đợi, cảm giác thất bại và áp lực có thể tăng lên. Ví dụ: Cố gắng kiểm soát hành vi của người khác (như đồng nghiệp hoặc con cái) có thể dẫn đến mâu thuẫn và căng thẳng không cần thiết.
• Kéo dài những hành vi không hiệu quả: Ảo tưởng kiểm soát có thể khiến bạn lặp đi lặp lại những hành vi không mang lại giá trị. Ví dụ: Chơi cờ bạc với niềm tin rằng “lần tới sẽ thắng.”

Làm thế nào để nhận diện và vượt qua Illusion of Control?

Nhận diện Illusion of Control

Bước đầu tiên để vượt qua Illusion of Control là nhận ra khi nào bạn đang rơi vào nó. Hãy tự hỏi:

“Liệu hành động của tôi có thực sự ảnh hưởng đến kết quả này không?”

“Kết quả này có bị tác động bởi các yếu tố nằm ngoài tầm kiểm soát của tôi không?”

Ví dụ: Khi đầu tư tài chính, hãy xem xét liệu quyết định của bạn dựa trên phân tích dữ liệu thực tế hay chỉ là cảm giác cá nhân.

Áp dụng tư duy phân tích

Tập trung vào dữ liệu và các yếu tố thực tế thay vì để cảm xúc dẫn dắt.

Ví dụ: Trước khi đưa ra quyết định quan trọng, hãy lập danh sách các yếu tố bạn có thể kiểm soát và những yếu tố không thể. Điều này giúp bạn đánh giá tình huống một cách khách quan hơn.

Học cách chấp nhận sự bất định

Chấp nhận rằng không phải mọi thứ trong cuộc sống đều nằm trong tầm kiểm soát của bạn. Điều này không chỉ giúp bạn giảm căng thẳng mà còn cho phép bạn tập trung vào những gì thực sự quan trọng.

Ví dụ: Trong một kỳ thi, thay vì lo lắng về kết quả, hãy tập trung vào việc chuẩn bị tốt nhất có thể.

Tập trung vào những gì có thể kiểm soát

Hãy đầu tư thời gian, năng lượng và nỗ lực vào những việc bạn thực sự có thể ảnh hưởng.

Ví dụ: Thay vì cố gắng thay đổi hành vi của người khác, hãy cải thiện cách giao tiếp hoặc xử lý tình huống của chính bạn.

Tìm sự hỗ trợ từ người khác

Thảo luận với người thân, bạn bè hoặc chuyên gia tâm lý để có cái nhìn khách quan hơn về tình huống.

Kết luận

Illusion of Control là một hiện tượng tâm lý phổ biến, có thể mang lại cả lợi ích và rủi ro. Hiểu rõ nguyên nhân, nhận diện và vượt qua nó là chìa khóa để đưa ra các quyết định tốt hơn và giảm căng thẳng trong cuộc sống.

Hãy nhớ rằng, không phải mọi thứ trong cuộc sống đều cần được kiểm soát. Học cách buông bỏ những điều ngoài tầm tay sẽ giúp bạn cảm thấy tự do và cân bằng hơn.

Nếu bạn từng gặp phải những tình huống liên quan đến Illusion of Control, hãy chia sẻ câu chuyện của mình trong phần bình luận bên dưới!

Bạn có thể quan tâm:

• Planning Fallacy là gì: Vì sao kế hoạch của bạn luôn chậm trễ?
• Sai Lầm Tỉ Lệ Cơ Sở (Base Rate Fallacy) là gì? Tại sao chúng ta hay quyết định sai?

Xem thêm

Optical Illusions là gì? Bí ẩn đằng sau những hình ảnh đánh lừa thị giác

Bạn đã bao giờ nhìn thấy một hình ảnh khiến bạn thắc mắc: Đây là thật hay chỉ là ảo giác? Optical Illusions – hay ảo ảnh thị giác – chính là hiện tượng thú vị đánh lừa đôi mắt và não bộ, khiến chúng ta hiểu sai về thực tế. Optical Illusions không chỉ là một trò chơi ...