Availability heuristic là gì? Nó ảnh hưởng như thế nào đến quyết định của chúng ta?

Heuristic là một khái niệm trong tâm lý học nhận thức, dùng để chỉ những phương pháp, quy tắc ngắn gọn mà con người sử dụng để đưa ra quyết định nhanh chóng và hiệu quả. Thay vì phân tích chi tiết mọi thông tin có sẵn, chúng ta thường dựa vào các phương pháp heuristic để giải quyết vấn đề một cách nhanh nhất. Mặc dù heuristic có thể giúp tiết kiệm thời gian và công sức nhưng nó cũng có thể dẫn đến những sai lệch hoặc sai lầm trong suy nghĩ. Trong số các phương pháp heuristic, availability heuristic là một trong những phương pháp phổ biến nhất. Availability heuristic xảy ra khi con người đánh giá tần suất hoặc xác suất của một sự kiện dựa trên mức độ dễ dàng mà họ có thể nhớ lại những ví dụ liên quan. Điều này có nghĩa là chúng ta thường xuyên đưa ra các quyết định hoặc đánh giá dựa trên những thông tin dễ nhớ hoặc dễ tiếp cận thay vì phân tích kỹ lưỡng và khách quan hơn. Hiểu rõ về availability heuristic giúp chúng ta tránh các quyết định sai lầm trong cuộc sống hàng ngày, từ việc đánh giá rủi ro đến những lựa chọn trong công việc hay trong các mối quan hệ cá nhân.

Availability Heuristic là gì?

Định nghĩa

Availability heuristic là một khái niệm trong tâm lý học, đề cập đến xu hướng con người dựa vào những thông tin dễ nhớ hoặc dễ tìm thấy nhất khi đưa ra quyết định. Thay vì đánh giá dựa trên tất cả các dữ liệu có sẵn, chúng ta thường thiên về những gì xuất hiện ngay lập tức trong tâm trí, đặc biệt là những sự kiện nổi bật, gần đây hoặc gây ấn tượng mạnh. Điều này có thể dẫn đến việc đánh giá không chính xác về khả năng xảy ra của một sự kiện, do sự lệch lạc trong nhận thức và sự ảnh hưởng của các thông tin gần đây hoặc gây ấn tượng mạnh mẽ.

Ví dụ minh họa

Một ví dụ điển hình của availability heuristic là nỗi sợ hãi về việc đi máy bay. Mặc dù tai nạn hàng không cực kỳ hiếm so với tai nạn giao thông đường bộ, nhiều người vẫn lo lắng hơn khi lên máy bay. Lý do chính là những vụ tai nạn máy bay, mặc dù hiếm gặp, thường được truyền thông đưa tin rộng rãi và gây ấn tượng mạnh mẽ. Hình ảnh về các vụ tai nạn này dễ dàng khắc sâu vào tâm trí, khiến chúng ta đánh giá rủi ro bay cao hơn so với thực tế. Ngược lại, tai nạn giao thông, dù phổ biến hơn rất nhiều, lại ít được chú ý hơn trong suy nghĩ hàng ngày, dẫn đến sự đánh giá thấp về rủi ro này. Điều này cho thấy cách mà availability heuristic có thể ảnh hưởng đến nhận thức và quyết định của chúng ta trong cuộc sống.

Cách hoạt động của Availability Heuristic

Cơ chế hoạt động

Availability heuristic hoạt động dựa trên nguyên tắc rằng não bộ con người có xu hướng ưu tiên những thông tin dễ dàng truy cập trong trí nhớ khi cần đưa ra quyết định hoặc đánh giá về một sự kiện nào đó. Khi đối mặt với một tình huống cần ra quyết định, chúng ta thường không xem xét toàn bộ các dữ liệu hoặc thông tin liên quan. Thay vào đó, não bộ tìm đến những ký ức gần nhất, những sự kiện nổi bật, hoặc những thông tin dễ dàng xuất hiện trong suy nghĩ. Chính sự dễ dàng trong việc hồi tưởng lại những thông tin này khiến chúng ta cho rằng chúng phổ biến hoặc có khả năng xảy ra cao hơn, ngay cả khi thực tế có thể không phải như vậy.

Những yếu tố ảnh hưởng

Tần suất gặp gỡ thông tin

Khi một sự kiện hoặc thông tin xuất hiện thường xuyên trong cuộc sống hoặc trong truyền thông, nó trở nên quen thuộc và dễ dàng được ghi nhớ. Ví dụ, nếu thường xuyên nghe về các vụ cướp giật trên tin tức, ta có thể đánh giá rằng cướp giật là mối nguy hiểm phổ biến, ngay cả khi tần suất thực tế không cao.

Cảm xúc

Những trải nghiệm hoặc thông tin gắn liền với cảm xúc mạnh mẽ, như sự sợ hãi, hạnh phúc hoặc bất ngờ, có khả năng được lưu giữ trong trí nhớ lâu hơn và dễ dàng được nhớ lại. Ví dụ, một trải nghiệm tồi tệ khi đi khám bệnh có thể khiến bạn lo sợ về việc đi khám lần sau mặc dù hầu hết các lần khám khác có thể không có gì đáng lo ngại.

Phương tiện truyền thông

Truyền thông có tác động lớn đến availability heuristic. Khi một sự kiện, chẳng hạn như một vụ thiên tai, được báo chí hoặc mạng xã hội đưa tin rộng rãi và thường xuyên, chúng ta dễ dàng nhớ đến nó và đánh giá rằng những sự kiện tương tự có khả năng xảy ra cao hơn. Truyền thông cũng có thể làm tăng cường cảm giác lo lắng hoặc sợ hãi bằng cách tập trung vào những câu chuyện giật gân, dẫn đến nhận thức lệch lạc về rủi ro.

Availability heuristic, do đó, là một công cụ hữu ích giúp chúng ta đưa ra quyết định nhanh chóng, nhưng nó cũng dễ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài và cảm xúc, dẫn đến những đánh giá không chính xác.

Ảnh hưởng của Availability Heuristic trong cuộc sống

Trong các quyết định hàng ngày

Availability heuristic có thể ảnh hưởng đáng kể đến các quyết định mà chúng ta đưa ra trong cuộc sống hàng ngày, đôi khi dẫn đến những quyết định thiếu chính xác hoặc không hợp lý.

• Sức khỏe: Một người có thể lo lắng quá mức về một căn bệnh hiếm gặp vì đã nghe nói nhiều về nó trên báo chí hoặc từ một câu chuyện cá nhân của người quen. Trong khi đó, những rủi ro thực sự hơn và phổ biến hơn, như bệnh tim mạch hoặc tiểu đường, lại bị xem nhẹ do chúng ít khi được nhắc đến trong bối cảnh hàng ngày của người đó. Kết quả là, họ có thể bỏ qua các biện pháp phòng ngừa cần thiết cho các bệnh phổ biến này.
• Đầu tư: Trong lĩnh vực tài chính, availability heuristic có thể dẫn đến những quyết định đầu tư dựa trên thông tin mới nhất hoặc ấn tượng mạnh mẽ, thay vì dựa trên phân tích dài hạn. Ví dụ, sau khi nghe về một vụ sụp đổ thị trường lớn, nhà đầu tư có thể trở nên quá thận trọng và bỏ lỡ cơ hội đầu tư có lợi. Ngược lại, sự tăng trưởng của một cổ phiếu trong thời gian ngắn có thể khiến nhà đầu tư tin tưởng quá mức vào tương lai của nó, dẫn đến việc đầu tư mạo hiểm mà không đánh giá đúng rủi ro.
• An toàn cá nhân: Việc tiếp cận quá nhiều thông tin về các vụ án hình sự hoặc tai nạn giao thông có thể khiến người ta đánh giá cao hơn rủi ro của các tình huống này, dẫn đến cảm giác bất an và lo lắng quá mức về an toàn cá nhân. Họ có thể tránh những nơi mà họ cho là nguy hiểm dựa trên thông tin gần đây, mặc dù thực tế không có gì thay đổi về mức độ an toàn của những khu vực đó.

Trong truyền thông và quảng cáo

Truyền thông và quảng cáo thường khai thác availability heuristic để ảnh hưởng đến nhận thức và hành vi của công chúng, đôi khi với mục đích thương mại hoặc chính trị.

• Tạo dựng nhận thức: Truyền thông có thể tập trung vào những câu chuyện hoặc sự kiện nhất định để tạo ra ấn tượng rằng chúng phổ biến hơn thực tế. Ví dụ, các chiến dịch truyền thông về một sản phẩm mới có thể khiến người tiêu dùng tin rằng sản phẩm đó rất phổ biến hoặc là lựa chọn tốt nhất trên thị trường, mặc dù thực tế có thể không phải như vậy. Điều này thường thấy trong các quảng cáo sản phẩm hoặc dịch vụ, nơi những câu chuyện thành công của người tiêu dùng được lặp đi lặp lại để làm nổi bật tính hiệu quả của sản phẩm.
• Tác động đến hành vi xã hội: Các phương tiện truyền thông có thể lợi dụng availability heuristic để thúc đẩy các quan điểm xã hội hoặc chính trị. Chẳng hạn, bằng cách đưa tin thường xuyên về các vụ phạm tội của một nhóm người cụ thể, truyền thông có thể tạo ra ấn tượng sai lệch về nhóm đó, dẫn đến định kiến hoặc sự kỳ thị. Những thông tin này có thể được sử dụng để ảnh hưởng đến quan điểm của công chúng hoặc định hướng các chính sách xã hội.

Availability heuristic, khi được khai thác bởi truyền thông và quảng cáo, có thể dẫn đến những hệ quả rộng lớn hơn, ảnh hưởng đến cách mà toàn bộ xã hội nhận thức về các vấn đề quan trọng và đưa ra các quyết định cá nhân hoặc tập thể.

Cách nhận biết và giảm thiểu ảnh hưởng của Availability Heuristic

Nhận biết dấu hiệu

Để hạn chế sự ảnh hưởng của availability heuristic, bước đầu tiên là nhận diện khi nào mình đang bị nó tác động. Dưới đây là một số phương pháp giúp bạn nhận biết:

• Cảm giác quá mức về tầm quan trọng của sự kiện: Khi bạn cảm thấy một sự kiện hoặc thông tin nào đó quan trọng hơn mức thực tế, có khả năng bạn đang bị ảnh hưởng bởi availability heuristic. Ví dụ, nếu bạn lo lắng quá mức về một rủi ro mà thực tế không phổ biến, đó có thể là dấu hiệu của heuristic này.
• Quá phụ thuộc vào thông tin gần đây: Nếu bạn thấy mình đưa ra quyết định dựa trên các sự kiện hoặc thông tin mà bạn vừa gặp phải, thay vì xem xét toàn bộ dữ liệu có sẵn, bạn có thể đang sử dụng availability heuristic. Chẳng hạn, nếu một tai nạn xe vừa xảy ra gần đây khiến bạn lo lắng hơn khi lái xe, đây có thể là do thông tin gần đây đang chi phối suy nghĩ của bạn.
• Sử dụng các câu chuyện cá nhân làm cơ sở cho quyết định: Khi bạn đưa ra quyết định dựa trên các ví dụ cá nhân hoặc câu chuyện đã nghe thay vì các số liệu thống kê hoặc nghiên cứu khoa học, đó cũng là một dấu hiệu của availability heuristic.

Cách giảm thiểu

Để giảm thiểu tác động của availability heuristic, bạn có thể áp dụng một số chiến lược sau:

• Tìm kiếm thông tin đa chiều: Thay vì chỉ dựa vào những thông tin dễ dàng tiếp cận, hãy cố gắng tìm kiếm thông tin từ nhiều nguồn khác nhau. Điều này giúp bạn có cái nhìn toàn diện hơn về vấn đề và tránh bị ảnh hưởng bởi những thông tin nổi bật nhưng không đại diện.
• Tư duy phê phán: Luôn đặt câu hỏi về các thông tin mà bạn tiếp nhận. Hãy tự hỏi: “Thông tin này có đại diện cho toàn bộ sự thật không?”, “Liệu có bằng chứng nào khác hỗ trợ hoặc phản bác nó không?”, “Mình có đang bị cảm xúc chi phối khi đánh giá thông tin này không?”. Tư duy phê phán giúp bạn không bị cuốn vào những ấn tượng ban đầu mà có thể kiểm tra và đánh giá kỹ lưỡng hơn.
• Không dựa vào ấn tượng đầu tiên: Hãy cố gắng tránh việc đưa ra quyết định dựa trên ấn tượng ban đầu hoặc những thông tin dễ nhớ. Thay vào đó, hãy dành thời gian để suy nghĩ và thu thập thêm dữ liệu trước khi đưa ra quyết định cuối cùng. Ví dụ, trước khi đầu tư vào một cổ phiếu chỉ vì bạn nghe về sự tăng trưởng gần đây của nó, hãy kiểm tra thêm về hiệu suất dài hạn và các yếu tố ảnh hưởng khác.
• Tìm kiếm các số liệu và thống kê: Thay vì dựa vào các ví dụ cá nhân hoặc các câu chuyện đơn lẻ, hãy dựa vào các số liệu thống kê và nghiên cứu khoa học. Những con số này thường cung cấp cái nhìn khách quan và tránh được sự thiên lệch do availability heuristic gây ra.
• Thực hành suy nghĩ dài hạn: Khi đối mặt với một quyết định, hãy cân nhắc đến tác động dài hạn và không chỉ nhìn vào kết quả ngắn hạn. Việc này giúp bạn tránh bị ảnh hưởng bởi những sự kiện gần đây hoặc nổi bật mà availability heuristic thường khai thác.

Bằng cách nhận diện và áp dụng các chiến lược này, bạn có thể giảm thiểu tác động của availability heuristic và đưa ra những quyết định sáng suốt hơn trong cuộc sống hàng ngày.

Tài liệu tham khảo

Dưới đây là danh sách các tài liệu, bài nghiên cứu, và sách tham khảo bạn có thể tìm đọc để hiểu rõ hơn:

1. Tversky, A., & Kahneman, D. (1974). Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases. Science, 185(4157), 1124-1131.

• Đây là bài nghiên cứu nền tảng giới thiệu về các heuristic, bao gồm availability heuristic, được hai nhà tâm lý học Amos Tversky và Daniel Kahneman thực hiện.

2. Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. New York: Farrar, Straus and Giroux.

• Cuốn sách này cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách mà con người suy nghĩ và ra quyết định, bao gồm việc sử dụng heuristic trong quá trình này.

3. Slovic, P., Fischhoff, B., & Lichtenstein, S. (1979). Rating the risks. Environment: Science and Policy for Sustainable Development, 21(3), 14-39.

• Bài nghiên cứu này khám phá cách mà con người đánh giá rủi ro, một phần dựa trên availability heuristic.

4. Schwarz, N., Bless, H., Strack, F., Klumpp, G., Rittenauer-Schatka, H., & Simons, A. (1991). Ease of Retrieval as Information: Another Look at the Availability Heuristic. Journal of Personality and Social Psychology, 61(2), 195-202.

• Bài nghiên cứu này phân tích sâu hơn về cách mà sự dễ dàng trong việc truy xuất thông tin ảnh hưởng đến các phán đoán và quyết định của con người.

5. Gigerenzer, G., & Gaissmaier, W. (2011). Heuristic Decision Making. Annual Review of Psychology, 62(1), 451-482.

• Bài tổng quan này cung cấp một cái nhìn rộng hơn về vai trò của các heuristic trong việc ra quyết định, bao gồm availability heuristic.

6. Combs, B., & Slovic, P. (1979). Newspaper Coverage of Causes of Death. Journal of Communication, 29(3), 90-95.

• Nghiên cứu này xem xét cách mà truyền thông có thể tác động đến nhận thức của công chúng về rủi ro thông qua availability heuristic.

Kết luận

Để đưa ra những quyết định thông minh hơn, hãy luôn tự nhắc nhở bản thân không nên vội vàng dựa vào những ấn tượng ban đầu hoặc những thông tin dễ dàng tiếp cận nhất. Hãy thực hành việc tìm kiếm thông tin đa chiều, sử dụng tư duy phê phán và dựa vào các dữ liệu khách quan hơn là cảm xúc hoặc các câu chuyện đơn lẻ. Khi nhận ra rằng bạn đang bị ảnh hưởng bởi availability heuristic, hãy dừng lại, đánh giá lại thông tin từ nhiều góc độ khác nhau, và cân nhắc kỹ lưỡng trước khi quyết định. Bằng cách này, bạn có thể đưa ra những quyết định sáng suốt hơn, giúp cuộc sống của bạn trở nên tốt đẹp và cân bằng hơn.

Bạn có thể quan tâm:

• Gambler’s Fallacy (Ngụy biện con bạc) là gì? Hậu quả và cách tránh Gambler’s Fallacy
• Action Bias (Thiên kiến hành động) là gì? Nguyên nhân, ảnh hưởng và cách kiểm soát Action Bias

Xem thêm

Quy trình chấm điểm tại Miss Universe 2023

Miss Universe (Hoa hậu Hoàn vũ) là đấu trường nhan sắc uy tín bậc nhất hành tinh, nổi tiếng với sự chọn lọc khắc nghiệt. Tại Miss Universe 2023 lần thứ 71 này, giám khảo Emily Austin đã tiết lộ một vài điều trong quy trình chấm điểm các thí sinh. Những thông tin này có thể thỏa mãn ...